Chmiel zwyczajny – gorzki kuzyn konopi

Chmiel zwyczajny (Humulus lupulus L.) to pnąca bylina z rodziny konopiowatych (Cannabaceae). Wytwarza silne kłącza z rozłogami, z których wyrastają nowe pędy i systemy korzeniowe. Kwitnie od maja do lipca. Chmiel jest gatunkiem dwupiennym (rozdzielnopłciowym). W warunkach naturalnych jedna roślina wykształci wiechowate kwiatostany męskie, inna szyszkowate kwiatostany żeńskie. Uprawia się jednak wyłącznie odmiany żeńskie, ponieważ surowcem leczniczym jest owocostan szyszki chmielu bez nasion.

Chmiel zwyczajny występuje w klimacie umiarkowanym Europy, Azji i Ameryki Północnej. W stanie dzikim rośnie w wilgotnych lasach liściastych i zaroślach, wzdłuż rzek i strumieni, przy starych parkach i ogrodach. Należy do roślin ciepłolubnych i wymaga gleby żyznej o odczynie obojętnym lub lekko kwaśnym.

Pozyskiwanie i substancje czynne

Ze względu na bogatą historię stosowania do celów piwowarskich i farmaceutycznych uprawę chmielu rozpoczęto już w czasach średniowiecznych. Obecnie najwięcej powierzchni uprawowej znajduje się w Niemczech, USA, Słowacji, Czechach oraz Rosji, z tym że najlepszy jakościowo surowiec można znaleźć w Niemczech, Czechach oraz w Polsce. Roślinę do celów leczniczych pozyskuje się ze stanu naturalnego oraz z upraw. Zbiór przypada najczęściej w sierpniu, kiedy to szyszki osiągają dojrzałość przejawiającą się zielonożółtym kolorem. W trakcie suszenia z ich włosków gruczołowych wytrąca się złotożółty pyłek o charakterystycznym zapachu i gorzkim smaku, zawierający lupulinę, w której skoncentrowane są najważniejsze substancje czynne chmielu. Szyszki chmielu bogate są także w olejek eteryczny o składzie uzależnionym od miejsca pochodzenia surowca. W skład olejku eterycznego wchodzą m.in. monoterpeny (mircen) oraz seskwiterpeny (humulen, farnezen i kariofilen). Ponadto, w surowcu działanie lecznicze wykazują kwasy goryczowe (humulon, lupulon), metylobutenol o właściwościach uspokajających, flawonoidy o właściwościach antyoksydacyjnych, garbniki, związki purynowe, triterpeny, cholina, fitoestrogeny i inne. W lecznictwie stosuje się zarówno szyszki chmielu, jak i samą lupulinę, które to zawierają te same związki czynne, jednakże w nieco odmiennych proporcjach.

Zastosowanie szyszek chmielu w ziołolecznictwie oraz przemyśle farmaceutycznym

W lecznictwie ludowym chmiel znalazł zastosowanie jako środek nasenny, uśmierzający ból oraz wyciszający na sferę płciową. Szyszki chmielu posiadają wyraźne właściwości uspokajające, przeciwlękowe, moczopędne, rozkurczowe, przeciwbólowe, przeciwzapalne i nasenne. Obniżają ciśnienie krwi oraz łagodzą nadpobudliwość nerwową. Wykazują też pozytywne działanie na układ trawienny – poprawiają apetyt i usprawniają trawienie, zwiększając wydzielanie soków trawiennych, żółci i enzymów trzustkowych. Obniżają poziom cholesterolu i wykazują właściwości przeciwwrzodowe, kardioprotekcyjne i przeciwcukrzycowe. Działają też ściągająco, antyseptycznie i przeciwdrobnoustrojowo, w tym silnie bakteriobójczo. Szyszki chmielu oraz lupulinę stosuje się w przypadku dolegliwości ze strony układu nerwowego, rzutujących na pracę przewodu pokarmowego i układu moczowo-płciowego – m.in. przy nadpobudliwości nerwowej, rozdrażnieniu i stresie, trudnościach z zasypianiem, w stanach skurczowych przewodu pokarmowego, nerwicy żołądka, serca, jelit, w okresie menopauzy u kobiet i w stanach powiększenia gruczołu krokowego u mężczyzn.

Preparaty z chmielem wywierają na organizm wpływ estrogenny. Obniżając poziom wolnego testosteronu, niwelują nadpobudliwość płciową, przedwczesną ejakulację oraz dolegliwości związane z przerostem prostaty. Wykazują też działanie łagodzące objawy klimakterium podczas okresu przekwitania u kobiet. Rozluźniają mięśnie, ułatwiając zasypianie i osiągnięcie ogólnego stanu odprężenia. Udokumentowane zostało także działanie antyoksydacyjne, chemoprewencyjne i antynowotworowe chmielu. Ekstrakty z szyszek chmielu można stosować w celu zahamowania, odwrócenia lub opóźnienia procesu kancerogenezy poprzez zapobieganie przekształcenia rozwijającego się nowotworu w nowotwór złośliwy.

Szyszki chmielu znajdują także zastosowanie jako surowiec kosmetyczny, który zaaplikowany na skórę wykazuje silną aktywność hamującą namnażanie się bakterii odpowiedzialnych za powstawanie trądziku. Właściwości bakteriostatyczne chmielu można wykorzystać w roli środka pomocniczego przy terapii zakażeń bakteryjnych.

Bezpieczeństwo, przeciwwskazania i środki ostrożności

Szyszki chmielu uważane są za surowiec bezpieczny i nietoksyczny, na co wskazuje również historia zastosowania rośliny w medycynie ludowej, sięgająca czasów starożytnych. Niemniej jednak nie należy łączyć chmielu z syntetycznymi lekami uspokajającymi. Po spożyciu nie zaleca się prowadzenia pojazdów czy obsługi urządzeń mechanicznych w ruchu. Ze względu na niedostateczną ilość badań naukowych odradza się podawanie chmielu dzieciom oraz kobietom w ciąży i karmiącym.

Źródła:

1. Marta Mielczarek, Joanna Kołodziejczyk, Beata Olas, Właściwości lecznicze chmielu zwyczajnego (Humulus lupulus), Postępy Fitoterapii 4/2010, s. 205-210
2. Henryk Różański, Strobilus Lupuli et lupulinum, czyli chmiel jako sedativum, https://rozanski.li/1224/strobilus-lupuli-et-lupulinum-czyli-chmiel-jako-sedativum/
3. Henryk Różański, Gruczołki chmielu – Glandulae Lupuli w medycynie XIX i początku XX wieku, https://rozanski.li/1941/gruczolki-chmielu-glandulae-lupuli-w-medycynie-xix-i-poczatku-xx-wieku/
4. Mateusz Emanuel Senderski, Prawie wszystko o ziołach i ziołolecznictwie, Podkowa Leśna 2017
5. Miłosz Caban, Katarzyna Chojnacka, Katarzyna Owczarek, Jakub Fichna, Anna Podsędek, Dorota Sosnowska, Urszula Lewandowska, Wpływ ekstraktu z wychmielin (Humulus lupulus L.) na przeżywalność ludzkich nowotworowych i prawidłowych komórek jelita, Postępy Fitoterapii 4/2018, s. 223-229
6. Gonzalo Astray, Patricia Gullón, Beatriz Gullón, Paulo E. S. Munekata, José Lorenzo, Humulus lupulus L. as a Natural Source of Functional Biomolecules, Applied Sciences 2020, 10(15), 5074; https://doi.org/10.3390/app10155074
7. Ioannis Kyrou, Aimilia Christou, Demosthenes Panagiotakos, Charikleia Stefanaki, Katerina Skenderi, Konstantina Katsana, Constantine Tsigos, Effects of a hops (Humulus lupulus L.) dry extract supplement on self-reported depression, anxiety and stress levels in apparently healthy young adults: a randomized, placebo-controlled, double-blind, crossover pilot study, Hormones (Athens) 2017 Apr;16(2):171-180
8. Katya Carbone, Fabio Gervasi, An Updated Review of the Genus Humulus: A Valuable Source of Bioactive Compounds for Health and Disease Prevention, Plants (Basel). 2022 Dec; 11(24): 3434
9. Humulus lupulus: Evidence for Efficacy (Human Data), Clinical Trails summary, https://www.herbalgram.org/resources/herbmedpro/herb-list/humulus-lupulus/?sub=ClinicalTrials
10. Helena Korpelainen, Maria Pietiläinen, Hop (Humulus lupulus L.): Traditional and Present Use, and Future Potential, Economic Botany, volume 75; 302–322 (2021)