Mierznica czarna (Ballota nigra L., ang. Black Horehound) to bylina należąca do rodziny jasnotowatych (dawniej wargowatych). Występuje na terenie niemal całej Europy oraz w Afryce Północnej, Ameryce Północnej, Azji Środkowej i na Bliskim Wschodzie. W Polsce zaliczana jest do roślin pospolitych. Porasta przeważnie tereny nizinne. Spotkać ją można na zaniedbanych łąkach i pastwiskach, przychaciach czy nieużytkach. Surowcem leczniczym jest ziele mierznicy zebrane w okresie kwitnienia. W trakcie suszenia znacznie ciemnieje – stąd jej nazwa gatunkowa.
Na niektórych właściwościach leczniczych mierznicy czarnej już dawno poznała się medycyna ludowa. Stosowano ją powszechnie w celu zniesienia odczuwanego napięcia i niepokoju. Polecana była w stanach skurczowych przewodu pokarmowego, przy nieżytach żołądka, zastojach żółci, kaszlu i wymiotach. Opis rośliny podaje Farmakopea Europejska, Brytyjska (2009 r.), a także VIII i IX Farmakopea Polska.
Typowe dla tego gatunku czernienie ziela zwraca naszą uwagę na jeszcze jedną kwestię. Używając języka roślin, mierznica podkreśla łatwość zapadania w sen. Nawet najbardziej opornym i zlęknionym wysyła zaproszenie do wkroczenia w regeneracyjny wymiar nocy.
Choć obecnie ciężko doszukiwać się obszernych monografii mierznicy czarnej w literaturze, jej popularność stale rośnie z uwagi na zadowalające wyniki prób klinicznych oraz brak doniesień o jakichkolwiek skutkach ubocznych.
Organografia
Łodyga czterokanciasta, wzniesiona, ciemnozielona lub brunatnoczerwona, osiągająca wysokość do 1,2-1,3 m. Liście szarozielone, rozmieszczone nakrzyżlegle, ogonkowate, jajowate lub okrągłe, brzeg liścia grubokarbowany, spód pierzasty o wyraźnym unerwieniu. Zarówno liście, jak i łodygi są obficie pokryte małymi, białymi włoskami.
Kwiaty o symetrii grzbiecistej, zebrane w nibyokółki. Korona barwy jasnoróżowej lub lilioworóżowej, dwuwargowa. Warga górna częściowo owłosiona. Kielich lejkowaty, o pięciu podłużnych ząbkach. Owocem jest czarna rozłupka.
Substancje czynne
- glikozydy fenylopropanoidowe (około 5,5%): glikozydy kwasu orto-dihydroksycynamonowego, w tym akteozyd (werbaskozyd), forsytozyd B, arenariozyd, ballotetrozyd, alyssonozyd, lawandulifoliozyd, angorozyd oraz nieglikozydowa pochodna: kwas (+)-E-kawoilo-L-jabłkowy
- flawonoidy, głównie pochodne apigeniny i luteoliny: 7-glukozyd apigeniny, 6,8-diglukozyd apigeniny (wicenina-2), 7-mleczan luteoliny, 7-glukozylomleczan luteoliny
- diterpenowe laktony typu labdanu: ballotinon, ballonigryna, 7-α-acetoksymarubina, ballotenol, preleosibiryna, 13-hydroksynigrynolid
Właściwości lecznicze potwierdzone badaniami klinicznymi i próbami laboratoryjnymi
Ziele mierznicy wykazuje działanie neuroprotekcyjne – ochronne na tkankę nerwową. Przeciwdziała uszkodzeniu neuronów i przyczynia się do ich optymalnego funkcjonowania. Zmniejsza częstotliwość skurczów mięśnia sercowego, przez co wpływa dodatnio na ergonomię pracy serca (kardioprotekcja). Obniża ciśnienie tętnicze krwi. Wycisza ośrodkowy układ nerwowy. Działa rozluźniająco na mięśnie szkieletowe i rozkurczowo na mięśnie gładkie, niwelując napięcia. Dzięki tym właściwościom sedatywnym (uspokajającym) znajduje zastosowanie w terapii nerwic, zaburzeń lękowych, depresji, nowotworów oraz, co najistotniejsze, zaburzeń snu i bezsenności. Dodatkowo ekstrakt etanolowy z ziela mierznicy znacząco obniża poziom glukozy i całkowitego cholesterolu w surowicy krwi. Została udowodniona także jego aktywność przeciwzapalna, przeciwbakteryjna, antyoksydacyjna i wymiatająca wolne rodniki.
Bezpieczeństwo i wskazania do stosowania
Napary i ekstrakty etanolowe z mierznicy czarnej polecane są w stanach spastycznych przewodu pokarmowego, napięcia nerwowego, niepokoju, drażliwości, zdenerwowania, przy trudnościach w zasypianiu, bezsenności, okresach wzmożonego stresu, chorobach niedokrwiennych mózgu i serca, chorobie Parkinsona, nerwicach wegetatywnych, zapaleniu trzustki, niewydolności wątroby, miażdżycy, a także pomocniczo przy nowotworach.
Ze względu na działanie sedatywne mierznica czarna wykazuje przemijający wpływ na umiejętność kierowania pojazdami i obsługę maszyn. Nieznane jest oddziaływanie mierznicy na zdrowie płodu i możliwość przenikania substancji czynnych do mleka matki. Ponadto badania laboratoryjne wykazały zdolność wybranych fenylopropanoidów do wiązania się z receptorami benzodiazepinowymi, morfinowymi i dopaminergicznymi. Z tego względu ziela mierznicy nie należy łączyć z lekami nasennymi z grup barbituranów i benzodiazepin ani z lekami zawierającymi opioidy – w tym morfinę lub jej pochodne.
Źródła
- Wiesława Bylka, Elżbieta Studzińska-Sroka, Paulina Znajdek-Awiżeń, Stan badań nad zielem mierznicy czarnej (Ballotae nigrae herba), Katedra i Zakład Farmakognozji, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, 2014
- Dr Henryk Różański, Ballota w praktycznej fitoterapii, https://rozanski.li/2598/mierznica-ang-black-horehound-ballota-w-praktycznej-fitoterapii-dried-flowering-tops-of-ballota-nigra-l-jako-surowiec-oficjalny-w-farmakopei-europejskiej-i-brytyjskiej/
- Filip Przerwa, Arnold Kukowka, Izabela Uzar, Ballota nigra L. – an overview of pharmacological effects and traditional uses, Department of General Pharmacology and Pharmacoeconomics Pomeranian Medical University in Szczecin, 2020
- Ali Esmail Al-Snafi, THE PHARMACOLOGICAL IMPORTANCE OF BALLOTA NIGRA, Department of Pharmacology, College of Medicine, Thiqar University, Nasiriyah, Iraq, 2015
- Sanjay Kumar, Reshma Kumari, Pharmacological Activities of Ballota nigra (L.) Benth: A Mini Review, Department of Botany, Pt. Badridutt Pandey, Govt. P.G. College, Department of Botany and Microbiology, Gurukula Kangri Vishwavidhyalaya, India, 2021
